100% kans op een mislukte energietransitie

De infrastructuurprojecten van de overheid falen continu op de criteria van het behalen van de beoogde doelstellingen, binnen budget en deadline. Een voorbeeld is de Betuwelijn. De bouw startte in 1997, deadline 2003. De raming: 750 miljoen gulden. De realiteit? Oplevering hopelijk in 2026, wanneer de Duitsers hun traject gereed hebben. Kosten: 4,7 miljard euro, 14 maal meer dan begroot. Geraamde exploitatiekosten 76 miljoen per jaar. De realiteit? 170 miljoen. En er rijdt slechts 70% van het geplande aantal treinen over de lijn.

Zowel de Algemene Rekenkamer als de Commissie Duivesteijn maakten gehakt van de manier waarop Den Haag aan dit project leidinggaf. Een oppositiepartij vatte het rapport samen: “Onwaarachtigheid, leugens en onkunde van zowel de Tweede Kamer als de achtereenvolgende kabinetten. Onverantwoordelijk omgaan met belastinggeld en milieu. Regeringspartijen blokkeerden twintig jaar lang elke vorm van kritiek.”

De Noord-Zuidlijn Amsterdam bleek in hetzelfde bedje ziek. De bouw startte in 2002. Geplande oplevering in 2011. Kostenraming: 1,5 miljard gulden (1996). De realiteit? Oplevering in 2018 en kosten 3,1 miljard euro, vijfmaal duurder dan geraamd. De Commissie Duijvesteijn sabelde ook dit project neer op grond van dezelfde redenen als de Betuwelijn.

Het is bepaald gênant, maar ook de HSL-Zuid volgt dit patroon. Geplande oplevering in 2007, maar dat werd 2009 en het project kostte ruim 11 miljard in plaats van de voorgestelde 3,4 miljard. Als klap op de vuurpijl hadden de treinen van het Fyra-consortium allerlei gebreken. Het oordeel van de parlementaire enquêtecommissie was vernietigend: rommelige besluitvorming, afspraken met België over de aansluiting ontbraken, verantwoordelijkheden van het Rijk, de NS en Rijkswaterstaat waren onduidelijk en de (financiële) risico’s waren onvoldoende in kaart gebracht. De Tweede Kamer werd, net als bij de Betuwelijn, slecht geïnformeerd. Het project mislukte jammerlijk, maar alle partijen wezen elke vorm van verantwoordelijkheid van de hand.

Tunnels, bruggen, sluizen, zeewering, het loopt allemaal spaak. De Willem-Alexandertunnel, de Gaasperdammertunnel, de Salland-Twentetunnel, Ketheltunnel en de Tweede Coentunnel werden allemaal opgeleverd tussen 2013 en 2020. Deze tunnels bleken vervolgens niet te voldoen aan de brandbestendigheidseisen, die na de brand in de Mont Blanctunnel in 1999 aanzienlijk werden aangescherpt.

Zelfs regulier onderhoud aan bruggen en viaducten wordt verprutst. Een exponent daarvan is de Merwedebrug op de A27 bij Gorinchem. In 2016 sloot Rijkswaterstaat de brug plotseling af voor vrachtverkeer, wegens “een veiligheidsrisico”.

Een onderzoek van de Eerste Kamer inzake de energietransitie meldt gebrek aan kennis en ervaring bij gemeenten en provincies, die hun rol beperken tot faciliteren, stimuleren en subsidiëren. Lees: praten en geld uitdelen, en hopen dat het iets oplevert. Inhoudelijke verantwoordelijkheid nemen is er niet bij. Hun bevoegdheden, rol en taak in dit megaproject, de energietransitie, zijn nauwelijks omschreven. Samenwerken en kennis delen is de oplossing, zegt het rapport. Voor beide is effectieve communicatie cruciaal, een competentie die ontbreekt, zoals afdoende is vastgesteld door allerlei onderzoekscommissies.

Onlangs berichtte het Economisch Instituut Bouw (EIB) dat de bouw niet de arbeidscapaciteit voor de transitie heeft. Er moeten 150.000 vakmensen fulltime aan de slag om de klimaatdoelstelling van 2050 te halen en die zijn er simpelweg niet. Vanuit het buitenland komen ze niet, want daar zijn ze ook nodig en het technisch onderwijs kampt met teruglopende aanmeldingen.

De overheid leert niets van al deze mislukkingen. Overheden zijn logge, technocratische, bureaucratische bastions waar alleen protocollen de dienst uitmaken. Overheden denken dat alles zich in een protocol laat vangen. In werkelijkheid kan geen enkel protocol alle voorschriften bevatten voor elke situatie waarin bekende en onbekende variabelen op elkaar ingrijpen. De werkelijkheid is weerbarstig. Dat vereist gezond verstand.

In de zeevaart en binnenvaart noemen ze dat ‘goed zeemanschap’ en dit is uitdrukkelijk opgenomen in elk vaarreglement. Ontbreekt voor een situatie een passend voorschrift – dus protocol – dan moet de schipper alle maatregelen nemen die nodig zijn om letsel en schade te voorkomen en de veiligheid te waarborgen. Sterker nog, in een situatie waar het volgen van de vaarregels, het protocol, gevaar kan opleveren, is men verplicht om af te wijken van het reglement. Dat vergt kennis, ervaring, inzicht in de (on)mogelijkheden van de situatie en het vermogen daar adequaat op in te spelen. Het lijkt er sterk op dat overheden gezond verstand hebben vervangen door almaar meer protocollen, die – zo blijkt – keer op keer falen.

Een schrijnend gebrek aan realiteitszin kenmerkt het handelen van de overheid. Alle genoemde en soortgelijke projecten faalden. Uit elk project konden overheden lering trekken, hetgeen niet gebeurde. Het patroon herhaalde zich keer op keer. Alle ingrediënten om ook de energietransitie roemloos te laten mislukken zijn wederom present. Zwakke besluitvorming en onderbouwing, gefingeerde kostenramingen en deadlines, onrealistische doelstellingen, slechte communicatie, slechte rol- en taakafbakening, kennisgebrek.

Alle infrastructuur- en ICT-projecten uit het verleden zijn kinderwerk vergeleken met de energietransitie. De diepgewortelde en al decennialang aanwezige manco’s die projecten deden falen, zijn niet op magische wijze verdwenen. Sterker nog, de exponentieel toegenomen complexiteit en omvang zal ze enorm uitvergroten.

Om de transitie soepel te laten verlopen, moeten alle transitiecomponenten niet alleen binnen het geplande budget, op tijd en zonder gebreken gerealiseerd worden, maar elkaar naadloos aanvullen en perfect in de tijd gesynchroniseerd gereed zijn, om energiezekerheid te kunnen garanderen. Iedereen die beschikt over enige mate van gezond verstand kan zien dat dit niet zal gaan gebeuren.