Oekraïense aarde, oligarchen en Europese boeren

De Europese landbouwindustrie verkeert in zwaar weer door de regelgeving die vanuit Brussel, in het kader van veronderstelde klimaatverandering, aan de boeren wordt opgelegd. Deze maatregelen zullen leiden tot een aanzienlijke afname van de landbouwproductie in Europa, zoals een onderzoek van de Universiteit van Wageningen laat zien. Een lagere productie leidt weer tot prijsstijgingen, minder Europese export en meer import van agrarische producten uit andere landen. Er zal meer landbouwgrond buiten de EU nodig zijn, om de Europese bevolking in haar voedselbehoefte te kunnen blijven voorzien.

Oekraïne heeft een van de meest vruchtbare bodems ter wereld, met maar liefst 33 miljoen hectare aan wereldberoemde landbouwgrond. Het land is vaak de ‘graanschuur van Europa’ genoemd, vanwege zijn uitzonderlijk hoge landbouwproductiviteit. Ons voedsel lijkt dan ook in toenemende mate uit landen als Oekraïne te zullen komen, waar steeds meer landbouwgrond wordt opgekocht door grote agrarische bedrijven.

Er is een ware strijd gaande om Oekraïense landbouwgrond. Internationale machten en krachten nemen steeds meer bezit van het waardevolle land. Ruim 28% van de landbouwgrond in het land is in handen van Oekraïense oligarchen en buitenlandse investeerders. Het overgrote deel van deze bedrijven staat geregistreerd in het buitenland, veelal in belastingparadijzen als Luxemburg en Cyprus, maar ook in de Verenigde Staten, Nederland en Saudi-Arabië. De grootste aandeelhouders van deze bedrijven omvatten bijvoorbeeld Vanguard Group, Goldman Sachs en verschillende Europese financiële instellingen.

Een van de grootste grondbezitters in het land is NCH Capital, een Amerikaans private equity-bedrijf. In Oekraïne opereert dit bedrijf onder de naam AgroProsperis. Opvallend is dat een van de investeerders van dit bedrijf de Amerikaanse overheid is, via het agentschap Overseas Private Investment Corporation (OPIC). NCH Capital speelde een belangrijke rol bij de landhervorming in Oekraïne. In 2015 nam de CEO van dit bedrijf, George Rohr, deel aan topoverleggen met de Oekraïense president en de Amerikaanse minister van Handel, waarbij Oekraïne werd aangespoord om in te stemmen met een hervormingsplan van het IMF, teneinde een leengarantie van $ 1 miljard te ontvangen van de Amerikaanse staat.

De staatgreep van 2014 in Oekraïne speelt een doorslaggevende rol in deze ontwikkelingen. Het veranderde de relatie met de EU, waarbij Kiev maatregelen moest treffen om aan voorwaarden voor een associatieverdrag tegemoet te komen. Het ging daarbij om grootschalige privatisering van publiek bezit. De Wereldbank, het IMF en de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) eisten daarvoor enorme structurele aanpassingsprogramma’s, zoals de privatisering van banken, hervorming van de openbare water- en energievoorziening en bezuinigingen op pensioenen en lonen, een afbraak van publieke voorzieningen die een algehele verarming van het Oekraïense volk teweegbracht.

Voor de val van de Sovjet-Unie was alle grond eigendom van de staat. Daarna werd een groot deel van de landbouwgrond geprivatiseerd, mede gesteund en begeleid door het IMF en andere internationale instellingen. Als gevolg daarvan kwam steeds meer land in handen van oligarchen. Om deze ontwikkeling te stoppen, stelde de regering in 2001 een moratorium in, dat verdere privatisering zou voorkomen, waarna niet minder dan 96% van de Oekraïense landbouwgrond tegen zulke privatisering werd beschermd. Een belangrijke voorwaarde voor het ontvangen van westerse financiële hulp was echter de afschaffing van het moratorium op de verkoop van landbouwgrond, hetgeen in 2021 onder druk van internationale financiële instellingen – met name de Wereldbank, het IMF en de EBRD – gebeurde.

Nieuwe wetgeving moest het moratorium vervangen. Oekraïense grond zou alleen aan Oekraïense staatsburgers mogen worden verkocht. Wel zouden buitenlandse personen en bedrijven kunnen leasen. Een grote meerderheid van de bevolking verzette zich tegen deze nieuwe wet. Men kon verwachten dat die nog meer corruptie in de landbouwsector zou veroorzaken, omdat Oekraïne niet beschikt over een functionerende rechtsstaat. Bovendien zijn veel bedrijven in handen van verschillende investeerders en aandeelhouders, zonder transparantie over hun land van herkomst. Daarbovenop zit er ook nog veel geleend geld in Oekraïense landbouwbedrijven. De grootste kredietverstrekkers zijn de Wereldbank en Europese bankinstellingen. Bij een faillissement zouden die bedrijven in handen vallen van de schuldeisers, waardoor buitenlandse entiteiten dan alsnog de grond in hun bezit zouden krijgen.

Ondanks de enorme oppositie, werd het moratorium opgeheven en dus de mogelijkheid geschapen om landbouwgrond te verhandelen. Die wetsverandering gebeurde tijdens een coronalockdown, waardoor het actief demonstreren hiertegen niet mogelijk was.

Volgens de Wereldbank zou het vrijgeven van de landbouwgrond een positieve invloed hebben op de economie. De verwachting was wel dat deze groei voornamelijk zou ontstaan bij de grotere bedrijven met een hoge productiviteit en dat armere, kleinere boeren met een lagere productiviteit hierin mee zouden moeten gaan, of vanwege de stijgende grondprijzen zouden moeten stoppen. Het gevolg was dat grote landbouwbedrijven nog groter zijn geworden en de kleinere spelers langzaam worden uitgeschakeld. Daarbij weten grote landbouwbedrijven op allerlei manieren de regels te omzeilen. Zo heeft bijvoorbeeld het bedrijf MHP – dat momenteel 360.000 hectare grond bezit en wil uitbreiden naar 550.000 hectare – zijn medewerkers gevraagd land op te kopen en deze terug te leasen aan het bedrijf. Kleine boerenbedrijven hebben door de zwakke rechtsstaat en de resulterende corruptie in het land met deze toenemende concurrentie van grote landbouwbedrijven minder kansen.