Werkelijkheidsbeleving en het Ministerie van Waarheid (Karel van Wolferen)

eorganiseerde serieuze journalistiek veranderde in het laat 20e-eeuwse kapitalisme van kennisbron in koopwaar, toen uitgeverijen van de gedrukte pers en omroepbedrijven werden opgeslokt door een handjevol zakenconglomeraten. De gewoontes en het verantwoordelijkheidsgevoel van deze nieuwe bazen waren op generlei wijze verbonden met journalistieke tradities. Nieuwsverspreiding werd verpolitiekt. Berichtgeving en uitleg over ontwikkelingen in de wereld gingen een toenemende propagandafunctie vervullen ten behoeve van politieke en financiële belangen. Over hachelijke onderwerpen kwam vervolgens een eenvormige officiële uitleg in zwang die zich, een stapje verder, kon vestigen als een ‘voorgeschreven’ verhaal. Voorgeschreven, omdat een afwijkende uitleg kon worden bestraft, en vaak wérd bestraft, met verlies van goede reputatie en zelfs levensonderhoud. Dit voltrok zich gaandeweg en werd daardoor niet als schokkend ervaren.

Officiële verhalen hebben altijd bestaan, waarschijnlijk overal. Iedereen wist wel dat democratie volgens de leerboekjes niet echt overeenkwam met de realiteit. Maar er waren grenzen aan de toegestane fictie. De officiële werkelijkheid die werd verhaald mocht niet te veel afwijken van de dagelijks waargenomen werkelijkheid, en de media werden zeker na de Tweede Wereldoorlog in het ‘vrije Westen’ geacht al te grote leugens van overheden aan de kaak te stellen. Bijna meteen na de laatste eeuwwisseling is echter een nieuwe categorie van nieuwsvoorziening ontstaan: het volstrekt verboden terrein. Daarbij gaat het om onwaarheden zo kolossaal, en voor een overheid of machtige belangengroep zo potentieel noodlottig, dat het benoemen ervan kan worden vergeleken met een hoogspanningsdraad die, wanneer aangeraakt, vrijwel zeker het einde van je carrière als journalist voor de gevestigde media betekent.
De ware toedracht van de ‘terroristische’ aanvallen die plaatsvonden op 11 september 2001, en die door Amerikanen als een van de grootste misdaden in hun geschiedenis wordt beschouwd, werd een mijlpaal in de tijdens eigen leven ontplooide geschiedenis. Het wordt buiten kringen van zgn. truthers niet in het openbaar besproken. Doorbreek je dat taboe, dan krijg je ogenblikkelijk het etiket ‘complotdenker’  opgeplakt. Omdat het moeilijk is gebleken daar ooit vanaf te komen, vervult dat serieuze leden van de maatschappij met angst. Zij gaan dit en nieuwere taboeonderwerpen dan ook angstvallig uit de weg. De term complotdenker is een wapen geworden waarmee regeringen en de machtigste belangen groepen hun verdraaiingen van de werkelijkheid kunnen afschermen tegen kritische analyses.

Dat is niet altijd zo geweest. Hier verval ik in een uitleg die niet te vaak kan worden herhaald. De CIA heeft van het elementaire begrip van samenzwering (tenslotte wemelt de geschiedenis ervan) een wapen gemaakt. Een ijverige onderzoeker is nagegaan hoeveel keer de term ‘complottheorie’ werd gebezigd op de bladzijden van de New York Times en de Washington Post. In de 10 jaren voor april 1967 was dat zo goed als nooit. In de jaren daarna honderden keren per maand. Dat kwam doordat de CIA op het tijdstip van die waterscheiding een opdracht (CIA document 1035-960) naar al zijn bureaus, samenwerkende redacties en regeringsinstellingen had gestuurd die inhield dat elke ondermijnende verwijzing naar het Warren Report – over de moordenaar van president Kennedy – als complottheorie moest worden gebrandmerkt — met de connotatie dat de complotdenker niet goed bij zijn hoofd zou zijn. Dat initiatief van de CIA mag beschouwd worden als de meest succesvolle ‘psyop’ van die in dit soort operaties uitblinkende organisatie. Na 30 jaar gebruik is het nog doeltreffender geworden dan toen het werd gelanceerd.
Met dit wapen kunnen regeringen naar hartenlust liegen of onwaarheden spuien, omdat het etiket een verstandelijke afwijking aanduidt, waardoor onderzoek naar feitelijkheid per definitie overbodig is. Neem de lezing door vicepremier Kajsa Ollongren van 18 januari 2021 op een conferentie van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (het oudste genootschap van geleerdheid in ons land).
Minister Ollongren noemde een aantal complottheorieën van de laatste jaren en van recente maanden, en sprak haar zorgen uit over de schade voor de maatschappij die deze veroorzaken. Zij denkt dat “mensen vaak op zoek gaan naar hun eigen waarheid.” In het geval van de pandemie kan dat resulteren in een “virale golf van  desinformatie die over de wereld wordt uitgestort.” De WHO had daar met de term ‘infodemie’ ook al tegen gewaarschuwd. Intussen lopen wij gevaar af te stevenen op een ‘infocalyps’, dat is een samenleving waarin mensen door desinformatie uit elkaar worden gedreven. “Iemand die informatie zoekt over corona komt in twee klikken terecht bij een giftige complottheorie”, meldde Ollongren. Maar de redding staat klaar: “Dankzij een actieplan en een gedragscode zorgen de Europese lidstaten er de laatste jaren voor dat sociale mediabedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. (…) In de nabije  toekomst scherpt het European Democracy Action Plan deze regels aan, en legt de Digitale Dienstenwet de rechten en plichten van sociale mediabedrijven verder vast.”

Minister Ollongren mag dan demissionair zijn, zij heeft het Nederlandse Ministerie van Waarheid al gestalte gegeven. Nederlandse kranten voelen zich daarbij thuis. De Volkskrant van 4 december jl. schrijft over wat de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) heeft bedacht over de verschillende groepen en individuen die elkaar vinden in het afwijzen van het overheidsbeleid: dit gebeurt vanwege een andere ‘werkelijkheidsbeleving’. Het is een term die recentelijk in ambtelijke stukken opduikt. “Mensen die de overheid, wetenschappen en traditionele media al langer wantrouwen, kunnen hun denkbeelden bevestigd zien in complottheorieën en desinformatie. Sociale media spelen daarbij een  faciliterende en mobiliserende rol en fungeren als een soort blaasbalg.” U heeft zo’n blaasbalg nu in handen.