Onmisbare bureaucratie

Bureaucratie is onmisbaar om de maatschappij gesmeerd te doen lopen, onmisbaar voor maatschappelijke orde. Onmisbaar vanwege beginners op welk werkterrein dan ook. Vanzelfsprekend hebben beginners niet de ervaring om hen te helpen bij beslissingen die ze moeten nemen. Aan persoonlijk inzicht, dat ook bij routinehandelingen belangrijk blijft, moet nog worden gewerkt. Bij de een ontwikkelt zich dat vlugger dan bij de ander. Met bureaucratie houdt men zich aan regels. Regels als substituut voor opgestapelde ervaring en kennis, en wat we gezond verstand noemen. Maar als we spreken over bureaucratisering, spreken we van overmaat, van een permanente vervanging van nadenken en kennis door vaste regels. Menselijk handelen krijgt dan een machinaal karakter.

U kent de negatieve gevolgen van bureaucratisering uit de eerste hand: de arts die alleen naar zijn computerbeeldscherm kijkt in plaats van naar uw gezicht, en geen blijvende aandacht kan opbrengen voor de meer subtiele aspecten van de klachten waarvoor u naar het consult bent gekomen. Met deze overmaat van bureaucratie wordt de mens een ‘geval’ dat in een klaarstaand hokje moet passen om verder te worden behandeld.

In verscheidene artikelen die eerder in dit blad zijn verschenen hebben artsen geschreven over de verschuiving van de nadruk in hun vak, waardoor het komen tot een diagnose waarbij de complexiteit van het geheel aan oorzaken van het niet langer goed functioneren van de patiënt plaats moest maken voor het nalopen van vaststaande lijstjes waarin klachten moesten worden ondergebracht. Een van hen schreef over het schuldgevoel dat hij daardoor bij sommige van zijn patiënten overhield na een consult.

De uitgebannen diagnose

De medische wereld is een uitstekend terrein om op in te zoomen voor een exploratie van de bureaucratisering van het leven. Het begrip ‘diagnose’ associëren wij voornamelijk met dat terrein. Hoe een diagnose precies tot stand komt weet eigenlijk niemand; het bestaat uit een op een unieke manier combineren van jarenlang opgebouwde ervaring, inzichten en intuïtie – dus kennis in het achterhoofd waar men niet bewust op let – tot een vaak plotselinge doorbraak met de conclusie ‘het kan niet anders zijn’. In de volksmond wordt het vaak aangeduid met ‘intuïtie’, maar dat begrip laat achterhoofdkennis (tacit knowing) buiten beschouwing.

Heel goede rechercheurs lossen vaak met een diagnostische gave moeilijke misdaadgevallen op. Johan Cruijff refereerde eraan met zijn beroemde uitspraak: “Je gaat het pas zien als je het doorhebt.” Op een van de volgende pagina’s gaat onze geniale tekenaar Jos Thommassen daar ook op in, en hij behandelt tegelijkertijd aardig wat thema’s die er zijdelings mee hebben te maken. Cruijff stelde bliksemsnelle diagnoses die bij een energieke wedstrijd in minder dan een minuut veranderden.

Terug naar de medische wereld. Het waren economische beslissingen van verzekeringsmaatschappijen, om te beginnen in de VS, die voor de belangrijkste stoot zorgden om diagnostiek als hoogste goed voor de arts overboord te gooien. Uit ontelbare Hollywoodfilms en -series weet u dat een niet weg te denken element van de Amerikaanse samenleving bestaat uit het tegen elkaar aanspannen van rechtszaken. Fouten of veronderstelde en verzonnen fouten van artsen, specialisten en ziekenhuispersoneel vormen een lucratief terrein voor processen die miljoenen dollars, soms zelfs miljarden, kunnen opleveren. In de verzekeringswereld werd dat gezien als niet langer toelaatbaar, en dat was het moment dat protocollen het medische doen en laten gingen bepalen. Protocollen bestaan uit hokjes die moeten worden aangevinkt om te zien of aan onveranderlijke regels is voldaan. Als met nauwlettendheid is gehoorzaamd aan die regels, dan zijn de kansen op een gerechtelijk vonnis aan je broek sterk gereduceerd. Zoals meestal, stak deze nieuwe gewoonte al gauw de Atlantische Oceaan over.

Regelmakers en technocraten

Met protocollen werd een nieuwe machtsdimensie geïntroduceerd. Op vrijwel elk maatschappelijk gebied zijn er bazen en bovenbazen, en sinds de Covid-machtsgreep zijn er instructies en verordeningen leverende supranationale entiteiten – van de Wereldgezondheidsorganisatie tot de EU Commissie onder Ursula von der Leyen. Iemand moet die bureaucratische regels en protocollen opstellen, en met bureaucratisering waarbij het gezonde verstand wordt buitengesloten, is de mogelijkheid voor uitbuiting ter wille van machtsvergroting overduidelijk.

De Covid-machtsgreep beoogde de totstandkoming van een wereldwijde technocratische tirannie. Technocratie is een verfijnde vorm van bureaucratisering. Een van de bijzondere eigenschappen ervan is dat degenen die er de scepter over zwaaien, ervan uitgaan dat alle problemen die moeten worden opgelost al bekend zijn. Oplossingen zijn een kwestie van hokjes aanvinken. Dat is een belangrijk verschil met politieke besluitvorming waarbij wordt uitgegaan van het feit dat in werkelijkheid samenlevingsproblemen steeds van soort en omvang veranderen, en diagnoses vereisen om ze tegemoet te treden.

Nog een van de negatieve gevolgen van bureaucratisering die u uit de eerste hand kent, is de metamorfose die een instelling ondergaat wanneer het een omvang bereikt waardoor de oorspronkelijke oprichters ervan op een afstand zijn komen te staan van de doelstellingen waarvoor de instelling is opgericht. Vaak vanwege financiële overwegingen.