Eindejaarsoverdenkingen

Natuurlijk is het mogelijk om de logica in te zetten en er zo een verklaring voor te vinden. Bijvoorbeeld dat er een veel sterker en dwingender motief bestaat dan de vrees voor ziekte en dood. Het viel me op dat veruit de meeste mensen willen denken, zeggen en doen wat de meeste andere mensen denken, zeggen en doen. Dat ze niet zozeer kijken naar de werkelijkheid, en zelfs niet eens zozeer naar wat de media beweren, maar vooral naar wat hun buren doen. Of hun familieleden. En zich daarbij aansluiten. Ook al ontbreekt het daar aan iedere vorm van logica, mededogen, oprechtheid of moraliteit. De meerderheid wil altijd doen wat de meerderheid doet, zelfs als het meerderheidsgedrag ronduit destructief en kwaadaardig is. De vrees uitgesloten te worden is kennelijk sterker dan alle andere angsten. Sterker zelfs dan doodsangst. En dat geeft een heldere verklaring voor de vele zwarte bladzijden uit de menselijke geschiedenis, waarin mensen massaal meeliepen met misdaad. Ook in tijden waarin de kerk de moraliteit voorschreef lapten zowel die kerk als de volgelingen de voorschriften aan hun laars, als het zo leek uit te komen. Niet per se omdat de volgelingen zich niet meer konden vinden in de dogma’s van de kerk, maar omdat iedereen het deed.

Kennelijk wordt gezonde moraliteit verward met conformisme en gehoorzaamheid. De afgelopen jaren zijn er nieuwe dogma’s opgedrongen die strijdig zijn met iedere vorm van gezonde moraliteit, maar desondanks massaal omarmd worden. Niet omdat mensen er werkelijk achter staan, maar om ‘mee te doen’. Ik moest dus tot de logische conclusie komen dat dogmatiek en echte moraliteit onverenigbaar zijn, al was het maar omdat moraliteit een individuele verantwoordelijkheid is, en dogmatiek een collectief cultureel verschijnsel.

Dat bracht me bij de vraag wat moraliteit en ethiek dan werkelijk zijn. Zoals ik gewend ben probeerde ik het antwoord te vinden door mijn vertrouwde logica in te zetten, maar dat bleek lastig. Ik besefte dat het hanteren van morele criteria voor mijzelf niet alleen vanzelfsprekend was, maar dat ik er ook van uitging dat dit voor anderen ook zou gelden. Temeer omdat veruit de meeste mensen erg hun best doen zich als ‘goed’ mens te presenteren. Ik besefte dat het verschil zat in wat er onder ‘goed’ verstaan wordt. Ik besefte dat de meeste mensen hun eigen gedrag helemaal niet toetsen aan morele beginselen, maar aan het gangbare gedrag binnen hun sociale omgeving. De meeste mensen willen niet zozeer een goed mens zijn, maar vooral een goed mens gevonden worden, en doen daarom maar wat de meeste mensen doen, ook al is het moreel verwerpelijk.

Zelf ben ik juist geneigd zorgvuldiger te worden als ‘iedereen’ iets denkt of doet. Want juist in situaties waarin dat gebeurt hebben zich de grootste drama’s van onze menselijke geschiedenis afgespeeld. Ik merkte dat juist in dergelijke omstandigheden een goed gefundeerde morele standvastigheid onmisbaar is.

Maar dat gaf nog steeds geen antwoord op de vraag wat een gezond moreel beginsel dan werkelijk is. Ik heb daarover verschillende artikelen geschreven in Gezond Verstand, en juist op die artikelen kreeg ik de meeste reacties. Zoals bijvoorbeeld op het artikel Omgekeerde Verlichting. Daarin probeerde ik te laten zien dat er momenteel een einde gemaakt wordt aan de waarden van De Verlichting, door de introductie van een geheel nieuwe en dwingende verzameling dogma’s die onverenigbaar zijn met de wetenschappelijke ethiek die tot voor kort algemeen aanvaard werden. Ik kreeg er zowel complimenten over als kritiek op. De kritiek kwam vooral uit de hoek van mensen met een religieuze achtergrond, die het verlichtingsdenken en de bijbehorende rationaliteit beschouwen als de collectieve onthechting van de mens van God, en daarom het afschaffen ervan toejuichen. Ze namen het mij kwalijk dat ik ervoor op de bres sprong.

– Het artikel gaat verder onder de afbeelding –

Al terug redenerend bereikte ik een punt waarop logica geen uitkomst meer bood. Ik besefte dat gedachten, overwegingen, beslissingen en gedragingen weliswaar logisch kunnen voortvloeien uit een moreel beginsel, maar dat het beginsel zelf niets anders dan een aangenomen uitgangspunt kan zijn. Iets dat ik geloof dus. Zo geloof ik dat het leven zelf van de allerhoogste waarde is, en dat het daarom in alle opzichten met eerbied behandeld dient te worden, en dat geldt zowel voor mijn eigen leven als dat van anderen. Op de vraag waaróm ik dat geloof, gaf de logica mij geen uitsluitsel. Ik geloof dat gewoon. Zo kwam ik tot het inzicht dat een moreel beginsel niet logisch kan worden beredeneerd of wetenschappelijk bewezen, noch kan worden opgelegd via dogma’s of cultureel gebruik. Anders zou het geen beginsel zijn, maar een voortvloeisel.

Ik besefte dat werkelijke moraliteit daarom niet anders dan religieus van aard kan zijn. Het is religie in de meest pure vorm, ontdaan van iedere kerkelijke dogmatiek of conformisme. Ik heb mijzelf nooit beschouwd als een religieus mens en daarom kwam het voor mij enigszins als een schok dat ik moest vaststellen dat mijn morele basis wel degelijk religieus van oorsprong is. Moraliteit is iets dat wel bestaat maar niet rationeel geconstrueerd is. Het is iets dat alleen geweten kan worden. En precies dat geweten weerhoudt mensen, mits het functioneert, van de kwaadaardigheden die vijandig zijn naar het menselijk leven, dat ieder van ons gegeven is. Het geweten is daarmee het onderdeel van onze geest waarin onze morele beginselen zijn opgeslagen, en dat de mogelijkheid biedt ze toe te passen in het dagelijks leven. Deze beginselen zijn geen product van eigenhandige constructie, maar ze zijn ons (net zoals het leven zelf) gegeven. We kunnen ze omarmen of afwijzen. In dat laatste geval zal het geweten leeg zijn, en dat resulteert logischerwijze in gewetenloosheid.

Het besef van de religieuze oorsprong van werkelijke moraliteit heeft niets afgedaan aan mijn liefde voor logica. Ons vermogen om logisch te denken en daarmee het verband te begrijpen tussen verschijnselen die op het eerste gezicht losstaan van elkaar, is ons tenslotte ook door de Schepper gegeven. Diezelfde logica laat ook zien dat het niet nodig is om te kiezen tussen een (zuivere, niet-dogmatische) religie en rationaliteit. Ze kunnen uitstekend naast elkaar bestaan. Wij mensen hoeven helemaal geen keuze te maken tussen de principes van De Verlichting, of religie. Wij kunnen prima ons gezond verstand gebruiken in combinatie met een geloof in morele beginselen. Beginselen die niet anders dan geloofd kunnen worden, en die ons in staat stellen het goede van het kwade te onderscheiden. Ze zijn onontbeerlijk om ons eigen bestaan en dat van alle anderen te eerbiedigen en te behoeden voor de destructie die altijd het gevolg is van collectieve gewetenloosheid. Dat laatste is wat er gebeurt als de mensheid van God los is. Of beter: van wat ons door God gegeven is.

Voor mij was 2023 het jaar waarin ik begreep dat iedere dogmatiek principieel strijdig is met zowel logica als met moraliteit. Maar het betekende tevens dat ik moest vaststellen dat het in moreel opzicht uiterst bedroevend gesteld is met de mensheid, en dat dit uiteindelijk ook in de praktijk tot uiterst zorgwekkende consequenties zal leiden.

Daarom wil ik de lezers van Gezond Verstand bedanken. Het is de morele verontwaardiging over de kolossale misdaden die momenteel plaatsvinden die de grote drijfveer vormde voor de oprichting ervan. Morele verontwaardiging kan niet bestaan zonder een functionerend geweten. En dat geldt voor zowel de makers als de lezers van dit tijdschrift. Ik wil daarom iedereen een standvastig en waardig 2024 toewensen.