Eric Lopes Cardozo
De regering kan het parlement tijdelijk buitenspel zetten in buitengewone gevallen waarbij normale wetgeving niet meer volstaat om een ramp of crisis te bestrijden. Men kan dit doen door het afkondigen van een noodtoestand. Hierbij moet echter sprake zijn van een onafwendbaar gevaar. Dreiging alleen is niet genoeg. Het uitroepen van de noodtoestand dient te geschieden bij koninklijk besluit, zoals bepaald in artikel 103 van de Grondwet. Het is daarna aan de Staten-Generaal, ofwel de Eerste en Tweede Kamer tezamen, die in verenigde vergadering dient te beslissen over het voortduren van de noodtoestand. Hiermee heeft de regering geen controle over de duur van de noodtoestand. Verder is het tijdens een noodtoestand ook niet mogelijk om alle grondrechten zomaar terzijde te schuiven.
Tijdens de coronacrisis is in Nederland geen beroep gedaan op de noodtoestand. Gesteld werd dat dit niet nodig was omdat er geen sprake was van een oorlogssituatie. Ook zouden de dan te activeren noodwetten geen bepalingen bevatten die nuttig zijn voor de bestrijding van een gezondheidscrisis. Het Nederlandse systeem voor staatsnoodrecht biedt verder ruimte voor de toepassing van losse artikelen uit noodwetten zonder dat een noodtoestand is uitgeroepen. Men ontkomt echter niet aan de parlementaire controle en de daarmee gepaard gaande beperkingen op tijdsduur en handelingsvrijheid. Dit leidde tijdens de coronacrisis onder meer tot een spoedaanpassing van de Wet publieke gezondheid (Wpg) om het instellen van de avondklok mogelijk te maken. Later heeft men getracht dit te ondervangen door de Tijdelijke wet maatregelen Covid-19, waarmee steeds gedurende een periode van drie maanden vrij spel werd verkregen en waarna een nieuwe verlengingsbeslissing alleen aan de Tweede Kamer moest worden voorgelegd.
De contouren van een schaduwregering zonder parlementaire controle zijn voor het eerst ook goed zichtbaar geworden tijdens de coronacrisis. Zo werd (en wordt) de onderbouwing van besluitvorming onder de pet gehouden. Dit geldt zelfs voor parlementsleden, die met artikel 68 van de Grondwet in de hand aanspraak kunnen maken op de inlichtingenplicht voor ministers en staatssecretarissen. Deze plicht houdt in dat desgevraagd mondeling of schriftelijk inlichtingen moeten worden verstrekt, tenzij het belang van de staat zich hiertegen verzet. Vanuit de regering wordt hier dan ook veelvuldig een beroep op gedaan. Met onder andere de avondklokzaak werd ook de ministeriële invloed op de rechtspraak duidelijk. Nog nooit werd op dezelfde dag in hoger beroep een in eerste aanleg gewezen vonnis tenietgedaan. Middels WOO-verzoeken en gerechtelijke procedures werd ook de leidende de rol van de NCTV duidelijk. Op basis van Kamervragen en door Cees van den Bos geanalyseerde WOO-stukken is inmiddels gebleken dat er daadwerkelijk sprake is van een schaduwregering waarbij de NCTV een hoofdrol vervult.
Deze schaduwregering wordt gevormd door een semipermanente crisisorganisatie die wordt gecoördineerd door de NCTV. Bij deze vorm van besturen wordt de Tweede Kamer gepasseerd. In het gunstigste geval wordt het parlement achteraf geïnformeerd. In het slechtste geval wordt het parlement helemaal niet betrokken en blijft alle informatie geheim. In het geval van een reële crisis is hier wellicht tijdelijk iets voor te zeggen. Anders wordt het wanneer ingrijpende thema’s of ongewenst gedrag stelselmatig worden bestempeld tot crisis, zoals het verspreiden van desinformatie, klimaatverandering of anti-institutioneel gedachtegoed. Nog erger wordt het wanneer blijkt dat externe actoren als de EU en de NAVO een vinger in de pap hebben. Dit laatste is gebleken rond de ophef over de zogenaamde NAVO-weerbaarheidsdoelen.
Nederland is gebonden aan onbekende NAVO-verplichtingen die door de NCTV worden geïmplementeerd. Dat wist minister van Volksgezondheid Fleur Agema oktober 2024 te melden aan de Tweede Kamer. De regering wist januari 2025 in antwoord op schriftelijke Kamervragen van Ralf Dekker (FVD) te melden dat deze verplichtingen geheim blijven. De destijds demissionaire premier Mark Rutte – thans secretaris-generaal van diezelfde NAVO – is deze verplichtingen in 2023 aangegaan zonder de Tweede Kamer hierover te informeren. Cees van den Bos stelt terecht dat dit op zichzelf een ernstige schending is van de parlementaire democratie en dat de weigering het parlement hierover alsnog te informeren deze classificatie overtreft.
De constructie die regeren buiten het parlement om mogelijk maakt, kent haar oorsprong mede in het door de NCTV opgestelde Nationaal Handboek Crisiscommunicatie uit 2016. Dit handboek beschrijft hoe Nederland wordt bestuurd ten tijde van een crisis. Middels het eveneens uit 2016 stammende Instellingsbesluit Ministeriële Commissie Crisisbeheersing is het mogelijk gemaakt om ten tijde van een crisis, of een kans daarop, te handelen conform de in dit handboek beschreven werkwijze. In 2022 is het Nationaal Handboek Crisiscommunicatie vervangen door het Nationaal Handboek Crisisbeheersing waarin ook lessen uit de coronacrisis zijn verwerkt. Hiertoe is het Instellingsbesluit Ministeriële Commissie Crisisbeheersing uit 2016 vervangen door het Instellingsbesluit Ministeriële Commissie Crisisbeheersing 2022. Duidelijk is geworden dat Nederland ten minste sinds 2020 op een aantal thema’s wordt geregeerd conform deze handboeken. Voor zowel het parlement als de burger is het echter volstrekt onduidelijk welke thema’s het hier betreft.
De bovengenoemde instellingsbesluiten hebben geleid tot het in het leven roepen van een commissie, de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing (MCCb) die belast is met coördinatie en besluitvorming ten tijde van een crisis. Hoofdverantwoordelijke is de minister van Justitie en Veiligheid (JenV), tenzij anders besloten wordt door de minister-president. De centrale coördinatie ligt bij de NCTV. Onder het MCCb bevinden zich tal van andere commissies, zoals de Interdepartementale Commissie Crisisbeheersing (ICCb) waarin alle directeuren-generaals en secretaris-generaals van betrokken ministeries vertegenwoordigd zijn onder voorzitterschap van de NCTV. Verder is er het Nationaal Crisiscentrum (NCC) dat in contact staat met de Europese Commissie en de NAVO, eveneens onder aansturing van de NCTV. De NCTV is via het Landelijk Operationeel Coördinatiecentrum (LOCC) ook verantwoordelijk voor de aansturing van onder andere politie, brandweer en gemeenten. Samengevat is een organisatie die al meermaals in opspraak is geraakt wegens onwettig handelen, bevorderd tot spin in het web.
Parlementaire verantwoording is in beide handboeken beperkt en reactief en vindt hooguit plaats na besluitvorming. Er zijn geen expliciete mechanismen gedefinieerd voor voorafgaande goedkeuring door het parlement. Het parlement zit in de wachtkamer en moet het doen met door de crisisorganisatie verstrekte Kamerbrieven of persconferenties. De nieuwste versie van het handboek kent ook geen significante wijzigingen op dit vlak. De ‘verbeteringen’ zijn gericht op integraliteit, internationale samenwerking en organisatorische flexibiliteit. Cees van den Bos stelt dat dit duidt op toenemende globalisering en internationale afhankelijkheid.
De crisisstructuur is tussen 2016 en 2025 ten minste zes keer geactiveerd. Dit is duidelijk geworden door antwoorden op Kamervragen van Pepijn van Houwelingen (FVD). Dit is gebeurd naar aanleiding van de Utrechtse tramschutter, het coronavirus, de wateroverlast in Limburg, de oorlog in Oekraïne, het vastlopen van de migratieketen en gestrande reizigers ten gevolge van oorlogshandelingen tussen Israël en Iran. Opvallend is dat naar aanleiding van de MH17-ramp in 2014 ook een crisisstructuur werd geactiveerd, wat duidt op een voorloper. Ook opvallend is dat de crisisstructuur soms eerder wordt geactiveerd dan de crisis zelf. Zo is tijdens de coronacrisis de crisisstructuur geactiveerd op 9 maart 2020, terwijl de eerste MCCb-vergadering al op 3 maart 2020 werd gehouden. Door de Kamervragen van Van Houwelingen is ook duidelijk geworden dat het MCCb en het ICCb in beginsel tijdelijke organisaties zijn. Het LOCC, het NCC en ook het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie (NKC), dat fungeert als communicatieafdeling binnen de NCTV, zijn echter onderdeel van een permanente crisisstructuur.
De aanstaande parlementsverkiezingen zullen leiden tot een nieuwe samenstelling van het parlement en het kabinet. Ongeacht de verkiezingsuitslag zal het echter niet leiden tot invloed op de samenstelling van de schaduwregering die kan handelen op basis van willekeur en haar opdrachten krijgt vanuit de NAVO en de EU.
Wat vertel ik mijn medemens?
- In Nederland is sprake van een schaduwregering waarbij de NCTV een hoofdrol vervult.
- Bij deze vorm van besturen wordt de Tweede Kamer gepasseerd en in het slechtste geval wordt het parlement helemaal niet betrokken en blijft alle informatie geheim.
– einde artikel –
Je las een Premium artikel uit Gezond Verstand
Volg ons op social media
Kijk en beluister Gezond Verstand via
Gerelateerde berichten
