De degeneratie van de NAVO

Na het Duitse verlies in 1945 ontstond een scheuring tussen de voormalige bondgenoten, de Sovjet-Unie en de VS/West-Europese landen. Sinds 1946 vormde het zogenaamde IJzeren Gordijn de demarcatielijn tussen het Westen en het ‘Oostblok’. De veronderstelde expansiedrift van de Sovjet-Unie leidde tot de oprichting van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) in april 1949 met als doel collectieve verdediging, nucleaire wapenbeheersing en samenwerking voor veiligheid, defensie en coördinatie van buitenlandse politiek.

Al in januari 1949 had de Sovjet-Unie de Comecon opgericht, een samenwerkingsverband met haar Oost-Europese satellietstaten. Toen West-Duitsland – dat bezig was aan een economisch ‘wonder’ – zich op 9 mei 1955 aansloot bij de NAVO werd dit door Moskou als een directe dreiging beschouwd, wat de aanzet was om op 14 mei het Warschaupact te vormen.

De NAVO-propagandamolen draaide toen al vier jaar met de boodschap dat de Russen gezien moesten worden als een existentieel gevaar en dat wederzijdse militaire bijstand onder de westerse landen dus essentieel was geworden.

De sterk afgekoelde verhouding tussen de voormalige bondgenoten van de Tweede Wereldoorlog draaide uit op een ‘Koude Oorlog’ met een gigantische nucleaire en conventionele wapenwedloop. President Nixon nam het initiatief om afspraken te maken om deze wedloop aan banden te leggen. Deze Strategic Arms Limitation Talks (SALT) leidden tot het SALT I-verdrag van 1972 en het SALT II-verdrag van 1979. Deze periode van ontspanning eindigde in 1979 toen Sovjet-militairen de naar het communisme neigende regering van Afghanistan te hulp schoten.

Ongeveer tegelijkertijd, eind jaren zeventig, begin tachtig taande de steun van bevolkingen voor de wapenwedloop. Burgers begonnen hun regeringen te wantrouwen. Ondanks de SALT-verdragen bleef nucleaire vernietiging van de wereld nog steeds mogelijk. In heel West-Europa ontstond verzet. In Nederland organiseerde de Ban de Bom-beweging massademonstraties met bijna een half miljoen deelnemers. Dat veranderde de koers van de NAVO niet. De Koude Oorlog laaide weer op tot Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam in de Sovjet-Unie en de spanningen tussen Oost en West verminderden.

1989 – De waterscheiding
Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur, een symbolisch moment, waarop de bestaansreden voor de NAVO als verdedigingsorganisatie tegen de Russen verviel. In 1990 maakten Rusland en de NAVO afspraken in het Twee-plus-Vier-Verdrag. Rusland zag het herenigde Duitsland als een mogelijke bedreiging en drong aan op Duitse neutraliteit. Maar onder druk van president Bush senior werd het herenigde Duitsland lid van de NAVO waardoor de Oost-West-spanning opliep. De NAVO schond daarna andere verdragsafspraken: er kwamen NAVO-bases in het voormalige Oost-Duitsland en vanaf 2004 werden Oost-Europese landen NAVO-lid. De verhouding tussen Amerikaanse en Europese generaals als hoogste NAVO-militairen ging de Amerikaanse dominantie binnen de NAVO weerspiegelen. Zeggenschap over de NAVO werd geheel verplaatst naar de VS, dat de NAVO omvormde van een defensieve tot een offensieve organisatie voor eigen wereldhegemoniale doelstellingen.

Als onderdeel van deze transformatie begon Washington de focus van deze Noord-Atlantische Verdragsorganisatie in de jaren 1990-2000 te verbreden tot Azië en het Stille Oceaangebied. Dat mondde in 2000 uit in een Azië-Pacifische Partnerschap met Zuid-Korea, Japan en Australië, zogenaamd om de Aziatische partners bij terroristische dreiging en piraterij bij te staan, maar meer als een excuus voor nog grotere Amerikaanse militaire aanwezigheid in het China omringende gebied. Deze pivot to Asia-strategie – ontwikkeld door Hillary Clinton als minister van Buitenlandse Zaken onder Barack Obama – zag en ziet Peking als een bedreiging voor Chinese veiligheid. Als reactie op gezamenlijke militaire oefeningen van het nieuwe Azië-Pacifische-partnerschap, vergrootte Peking zijn militaire aanwezigheid in het gebied met vijftig procent.

Vanaf 2017 wilde Washington de Europese NAVO-lidstaten inlijven in zijn Azië-Stille-Oceaangebiedstrategie hetgeen deels lukte. De NAVO-aanwezigheid breidde zich uit van de Stille Oceaan naar de Indische Oceaan. India en China bezagen deze expansie met argusogen. Ze vreesden mogelijke gevolgen voor hun nationale veiligheid en soevereiniteit en de verhoudingen tussen de landen in de regio.

Ontworpen als een defensieve organisatie ging de NAVO onder Amerikaans gezag als aanvaller optreden. Dat begon met de bombardementen op Joegoslavië in 1999, die zonder expliciete VN-resolutie plaatsvonden. Daarna in 2011 bij de luchtaanvallen in Libië, waarbij naast militaire ook burgerdoelen werden gebombardeerd, waaronder scholen en ziekenhuizen, en de oppositie tegen president Qadhafi werd gesteund. In Afghanistan was sprake van bovenmatig, overbodig geweld jegens burgers. Voor hun rol in Joegoslavië in 1999 kregen secretaris-generaal Solana en generaal Clark heftige kritiek. Net als secretaris-generaal Rasmussen en luitenant-generaal Bouchard (Libië – 2011) en de generaals McChrystal en Petraeus (2009-2011) voor hun ingrijpen in Afghanistan.