Bert Timmermans
Hoe komt het toch dat er zovelen zijn die onweerlegbare feiten volkomen negeren. Hoe komt het dat politici beslissingen nemen die duidelijk schadelijk zijn voor de burgers en daar ook nog eens – vaak tegen beter weten in – in volharden? We moeten doorlopend apert domme uitspraken van politici aanhoren, bijvoorbeeld die van Sophie Hermans, die stelde dat een warme zomerweek bewijst dat klimaatverandering gaande is en de bestrijding daarvan dus noodzakelijk.
Domheid gaat overigens niet om een gebrek aan kennis. We weten dat wanneer de wegen glad zijn je rustig moet rijden en afstand moet bewaren, maar we laten ons iedere keer weer door een vorstperiode beetnemen. Domheid lijkt het vermogen te zijn om tegen je eigen (levens)belang in te handelen.
Bij domheid gaat het om een zichtbaar gedragskenmerk. Maar hoe bepaal je waar iemands gedrag uit voortkomt? Een dom iemand gelooft in wat hij of zij logisch vindt en denkt niet dat het ook anders kan zijn. Zo wordt de domheid van anderen misbruikt om de eigen domme overtuiging of wil te kunnen doordrammen. In dat geval is hij of zij niet dom, maar boosaardig en sluw. Daarom stelt Matthijs van Boxsel, auteur van De encyclopedie van de Domheid, dat “het begrip domheid te achteloos wordt gebruikt”. Eigenlijk blijkt het best moeilijk te zijn om domheid te definiëren. En dat terwijl domheid gevaarlijk kan zijn, zodat snelle en betrouwbare herkenning noodzakelijk lijkt. De studie van domheid verdient een volwaardige academische discipline. We moeten het echter doen met enkele overzichtswerken, zoals deze meerdelige encyclopedie of de Dictionnaire de la Bêtise van Guy Bechtel en Jean-Claude Carrière.
Dietrich Bonhoeffer, een Duitse theoloog en verzetsstrijder, overdacht, terwijl hij door de nazi’s in 1943 was gedetineerd, hoe zijn land van dichters en denkers zomaar kon veranderen in een samenleving vol lafheid, misdaden en collaboratie. De inzichten die hij toen formuleerde, zijn confronterend tijdloos. Het betitelen van onwelgevallige waarheden als fakenieuws, geloven in simplistische oppervlakkige ideeën en de blinde gehoorzaamheid van de massa aan de macht illustreren hoe gevaarlijk de combinatie van macht en domheid ook nu nog steeds kan zijn. Bonhoeffer maakt onderscheid tussen het kwaad, dat bestreden kan worden en domheid, waar weinig aan te doen is. Domheid sluipt volgens hem geruisloos de samenleving in en vormt een bedreiging voor de structuur daarvan.
De verschillende auteurs zijn het erover eens dat het absoluut niet gaat om een gebrek aan intelligentie. Erger nog, hoe intelligenter mensen zijn, des te rampzaliger de gevolgen van hun domheid. Het vervelende is ook nog dat niemand intelligent genoeg blijkt te zijn om de eigen domheid te begrijpen. Wetenschappers kunnen heel goed zijn in hun eigen discipline, zonder zich te realiseren dat zij ongeletterde leken zijn op de meeste andere gebieden. Het gaat mis als ze gaan zeggen: “Ik ben een uitstekende psycholoog en dus weet ik ook alles van geopolitiek en het klimaat.” We hebben in de afgelopen vijf jaar tot ons grote nadeel kennis kunnen maken met dierenartsen die alles meenden te weten over virussen, infectieziekten en immunologie bij mensen.
Bonhoeffer zag de menselijke domheid als een blokkade, vaak veroorzaakt door groepsdruk, propaganda en/of angst. De psycholoog Solomon Asch toonde in 1951 in een conformiteitsexperiment aan dat mensen de neiging hebben zich aan te passen aan de meerderheid, zelfs wanneer die meerderheid duidelijk ongelijk heeft. In zijn onderzoek gaf driekwart van de deelnemers op zijn minst één keer een fout antwoord, enkel en alleen omdat de groep dat deed. In autoritaire systemen wordt stupiditeit door groepsdruk dan ook als een strategie toegepast. Bonhoeffer stelde zelfs dat stupiditeit gevaarlijker is dan slechtheid. Slechtheid kan worden bestreden door middel van protest en tegenstand, maar tegen stupiditeit is bijna niets opgewassen. Logica noch educatie is effectief wanneer mensen weigeren de werkelijkheid onder ogen te zien.
In zijn essay The Basic Laws of Human Stupidity somt Cipolla vijf basiswetten op van menselijke domheid, waarvan de eerste luidt: “Iedereen onderschat altijd en onvermijdelijk het aantal domme individuen dat er rondloopt.” De tweede basiswet van de menselijke domheid luidt: “De kans dat een bepaald persoon dom is, staat los van alle andere kenmerken van die persoon.” Domme mensen zijn overal te vinden: in alle bevolkingsgroepen, bij zowel mannen als vrouwen, rijk of arm, in de politiek, het bedrijfsleven en in de academische wereld.
Met de derde wet definieert Cipolla naast de menselijke domheid, een basismanier van categoriseren van mensen. Te beginnen met de ‘hulpeloze’. Diens handelingen leveren verlies op voor zichzelf en winst voor iemand anders. De volgende is de ‘bandiet’, iemand wiens handelingen winst opleveren voor zichzelf, maar verlies voor een ander. Dan hebben we de intelligenten, die zich gedragen op een manier die zowel winst oplevert voor henzelf als voor anderen. En dan zijn er nog de dommen. Een dom persoon is iemand die een ander, of een groep anderen, schade berokkent zonder daar zelf voordeel uit te halen of er mogelijk zelfs schade van ondervindt.
Volgens Cipolla zijn sommige mensen genetisch geprogrammeerd om zich op zeer domme wijze te gedragen, en hoe dommer zo iemand van nature is, hoe groter de schade die hij/zij zal kunnen aanrichten, afhankelijk van de hoeveelheid macht en sociale invloed die de domme bezit. Een dom persoon die een hoge positie bekleedt kan veel meer schade aanrichten dan een dom persoon die werkloos is. Cipolla: “De vraag die redelijke mensen vaak stellen, is hoe het kan dat zoveel domme mensen zulke hoge machtsposities kunnen bereiken. Klasse en kaste waren in het verleden de sociale structuren die in de meeste pre-industriële samenlevingen zorgden voor een gestage aanvoer van domme mensen naar machtsposities. Religie was een andere factor die hieraan bijdroeg. Maar in plaats van klasse en kaste hebben we nu politieke partijen en bureaucratie, en in plaats van religie hebben we nu democratie, de stem van het volk. Binnen een democratisch systeem zijn verkiezingen het meest effectieve instrument om ervoor te zorgen dat de dommen aan de macht blijven.”
In de vierde wet: de paradox van persoonlijk voor-deel, gaat het om de dommen en de superdommen, die een bedreiging vormen voor de samenleving. Zij zijn verantwoordelijk voor veel van de maatschappelijke problemen die we nu, soms tot onze grote verbijstering, zien en meemaken. In sommige gevallen kan de ravage die zij aanrichten zelfs leiden tot de totale ondergang van een beschaving. De meeste mensen zien dit niet in en daarom luidt de vierde basiswet van de menselijke domheid: “Niet-domme mensen onderschatten vaak de schadelijke kracht van domme mensen. Niet-domme mensen vergeten met name voortdurend dat het omgaan met en/of zich inlaten met domme mensen altijd en onder alle omstandigheden een kostbare fout blijkt te zijn.”
De conclusies van Cipolla en Bonhoeffer kan men samenvoegen: slechtheid is minder gevaarlijk dan stupiditeit en domme mensen zijn veel gevaarlijker dan bandieten. Bandieten hebben tenminste een reden voor hun gedrag. Bandieten willen ten koste van anderen iets voor zichzelf verkrijgen, maar ook al zijn ze immoreel, hun acties zijn nog steeds rationeel en dus enigszins voorspelbaar. Dat geldt niet voor domme mensen: “Een dom individu zal je zonder reden, zonder eigen voordeel, zonder plan of schema en op de meest onwaarschijnlijke momenten en plaatsen, lastigvallen. Je hebt geen rationele manier om te weten of, wanneer, hoe en waarom het domme wezen zal toeslaan. Wanneer je wordt geconfronteerd met een dom persoon, ben je volledig overgeleverd aan zijn of haar genade. Omdat de handelingen van een dom persoon niet voldoen aan de regels van de rationaliteit, volgt hieruit dat: a) men over het algemeen door de aanval wordt verrast en b) zelfs wanneer men zich bewust wordt van de aanval, men geen rationele verdediging kan organiseren, omdat de aanval zelf elke rationele structuur ontbeert.”
De vijfde en laatste basiswet van de menselijke domheid luidt dan ook: “Een dom persoon is het gevaarlijkste type persoon.” De vijfde wet stelt dat domheid logaritmisch verdeeld is in elke samenleving en op elk historisch moment. Omdat domheid een algemeen voorkomend en deels onvermijdelijk verschijnsel is, moet men er bij alles wat men doet te allen tijde rekening mee houden.
Wat vertel ik mijn medemens?
- Domheid lijkt het vermogen te zijn om tegen je eigen (levens)belang in te handelen.
- Volgens Duits theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer kan het kwaad bestreden worden, maar sluipt domheid geruisloos de samenleving in en vormt een bedreiging voor de structuur daarvan.
– einde artikel –
Je las een Premium artikel uit Gezond Verstand
Volg ons op social media
Kijk en beluister Gezond Verstand via
Gerelateerde berichten
