De onderdrukte stem van het volk ‘ter bescherming van democratie’

Digital Services Act (DSA)
Onder de EU-scepter van Ursula von der Leyen is een Europese wet in het leven geroepen – de Digital Services Act (DSA) – waarmee populistische oppositie-stemmen in de kiem kunnen worden gesmoord en het succes van protestpartijen kan worden geblokkeerd. Begin april jl. heeft Frankrijk, samen met elf andere lidstaten – Duitsland, Oostenrijk, Bulgarije, Tsjechië, Denemarken, Estland, Ierland, Letland, Litouwen, Polen en Roemenië – middels een brief de Europese Commissie opgeroepen tot de snelle en volledige implementatie van deze wet, en de afronding van lopende onderzoeken naar diverse sociale media, waaronder X. Bescherming van Europese verkiezingen tegen Russische inmenging wordt het vaakst genoemd als achterliggend doel van deze wet.

Een van de zaken die ermee de kop moet worden ingedrukt is ‘hatespeech’, oftewel het verspreiden van haat-zaaiende uitlatingen op sociale media. In 2020 is Litouwen door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gewaarschuwd dat het te weinig deed tegen hatespeech op basis van een zaak met betrekking tot homofobie. Dit leidde tot nader onderzoek, financieel ondersteund door tal van buitenlandse ngo’s, de Europese Commissie en het Litouwse ministerie van Cultuur. Onder de aandachtgebieden van hatecrime en hatespeech vallen ook vaag gedefinieerde overtuigingen en opvattingen.

Estland
De angst voor Russische inmenging zit er bij de Baltische staten nog diep in, mede vanuit hun Russische verleden. Sinds de Russische speciale militaire operatie in Oekraïne in 2022 zijn Baltische regeringen personen op grond van haatzaaiende uitlatingen of nationale veiligheidswetten en pro-Russische geluiden gaan vervolgen en hebben ze Russische media, zoals RT en Sputnik, verboden. Het parlement in Estland heeft eind maart nagenoeg unaniem (93%) ingestemd met een wetsvoorstel dat de grote Russische minderheid bij nationale verkiezingen het stemrecht ontneemt. Dit raakt 80.000 Russische burgers met een verblijfsvergunning en 60.000 mensen die stateloos zijn geworden na de val van de Sovjet-Unie, oftewel ruim 10% van de bevolking.

Roemenië
Het geval Georgescu staat in Roemenië niet op zichzelf. Half maart werd ook de pro-Russische Diana Șoșoacă van de partij S.O.S Romania voor de tweede keer uitgesloten van deelname aan verkiezingen. In november vorig jaar was ze door het Roemeense Constitutionele Hof ook al uitgesloten van deelname. Het Hof stelde dat verzet tegen het Roemeense lidmaatschap van de Europese Unie en de NAVO haar ongeschikt maakt om de grondwettelijke verplichtingen van het presidentschap na te komen. S.O.S Romania bezit ruim 7% van de stemmen in zowel het Roemeense parlement als de senaat. Dat is vergelijkbaar met D66 in Nederland.

Moldavië
Moldavië kent een overeenkomstige situatie als die van Marine Le Pen. Op 25 maart werd Jevgenia Guțul, de gekozen leider van Gagaoezië, op de internationale luchthaven van Chisinau aangehouden toen ze Moldavië probeerde te verlaten. Officieel hebben de aanklachten betrekking op vermeende illegale campagnefinanciering in verband met de Sør-partij en een criminele organisatie. Een rechtbank legde haar twintig dagen hechtenis op. Maar de arrestatie riep meteen vragen op over de politieke motieven, in verband met toenemende spanningen tussen Moldavië en autonoom Gagaoezië. Nooit eerder is een gekozen leider van een autonome regio in Moldavië in hechtenis genomen. In tegenstelling tot president Maia Sandu – wiens herverkiezing, vorig jaar november, in de Moldavische samenleving controversieel blijft – behaalde Guțul een duidelijke en overtuigende overwinning in Gagaoezië.

Spanje
De Spaanse socialistische regering heeft radicale plannen onthuld om de pers te reguleren en zo zogenaamde desinformatie te gaan bestrijden. In navolging op het ‘pakket ter verdediging van de democratie’ zal een register worden gecreëerd van mediakanalen die alleen in Spanje actief zijn. Er zijn inmiddels mensen vervolgd voor berichten op X en andere platforms.

Volgens premier Sánchez is dat noodzakelijk, “omdat de democratie gevaar loopt door desinformatiecampagnes en hoaxen”. Het register zal de overheid echter ook in staat stellen te bepalen wie de aandeelhouders en financieringsbronnen van mediakanalen mogen zijn, en hoeveel geld overheidsinstellingen aan advertenties bij hen zullen besteden. Elk mediakanaal dat niet in het register staat zal worden geframed als ‘pseudo-media’, een term die door de socialistische regering en haar aanhangers wordt gebruikt om nieuwe kanalen die afwijken van de gevestigde orde mee in diskrediet te brengen.

Kroatië
De Kroatische Journalistenvereniging (HND) heeft kritiek geuit op de voorgestelde nationale mediawet. Deze wet zou uitgevers het recht geven om zonder uitleg journalistieke stukken niet te publiceren en journalisten te verplichten hun bronnen bekend te maken. Ook bevat de wet een bepaling voor het opstellen van een register voor journalisten. Dit register zou onder controle van de overheid staan. HND heeft het voorstel als ‘onaanvaardbaar’ bestempeld en benadrukt dat het de persvrijheid ernstig zou ondermijnen. Het voorstel zit nog in de ontwerpfase en is nog niet aangenomen.

De Kroatische regering heeft wel al wetgeving aangenomen om haatzaaiende uitlatingen en desinformatie te bestrijden. Hiermee worden aanbieders van online platforms en journalisten verplicht om berichten te verwijderen die als desinformatie of haatzaaiend worden beschouwd. Er zijn al gevallen bekend waarin deze wet is toegepast om media te straffen, of zelfs te dwingen bepaalde verhalen te verwijderen of te herzien.

Halfslachtige landen 

België
Sinds 1992 geldt een zogenaamd cordon sanitaire tegen de politieke partij Vlaams Blok. Dat cordon sanitaire behelst een informele afspraak tussen de traditionele politieke partijen in België om niet samen te werken met deze partij. In 2004 is de naam van de partij veranderd in Vlaams Belang, maar dat heeft niets veranderd aan deze algemene uitsluiting. Vlaams Belang behaalde tijdens de laatste verkiezingen in 2024 bijna 20% van de stemmen. Dat percentage stijgt keer op keer, ook al weet de kiezer dat zijn/haar stem daarna wordt genegeerd. De partij mag aan verkiezingen meedoen, maar in een land waarin coalities noodzakelijk zijn, komt het in de praktijk neer op volledige uitsluiting van de partij, zowel wat betreft het bestuur van het land, als in de Vlaamse regio, de provincies en de gemeenten.

De betrokkenheid van de bevolking bij de lokale politiek is echter veel groter dan in Nederland. Burgemeesters en schepenen (wethouders) worden elke zes jaar indirect gekozen via de uitslag van de Gemeenteraadsverkiezingen. Daarnaast is het ‘ons kent ons’-systeem er erg belangrijk. De plaatselijke politiek wordt in toom gehouden door de sterke onderlinge verbondenheid met haar inwoners. Ook een kiezer van Vlaams Belang kan via dit informele en ondoorzichtige circuit invloed uitoefenen op het bestuur, waardoor landelijke beleidsplannen vaak botsen op lokale weerbaarheid.

Griekenland
In Griekenland bestaat sinds 2021 wetgeving die het verspreiden van zogenaamd fakenieuws strafbaar stelt. Deze wet bepaalt dat het publiekelijk of online verspreiden van informatie die “bezorgdheid of angst bij burgers kan veroorzaken” of “het publieke vertrouwen in de nationale economie, defensie of volksgezondheid kan ondermijnen” verboden is. Vervolging kan leiden tot gevangenisstraffen, variërend van drie maanden tot vijf jaar. In januari 2022 werd een journalist gearresteerd wegens het verspreiden van ‘desinformatie’ die tijdens de coronapandemie paniek zou hebben veroorzaakt.

Volgens premier Kyriakos Mitsotakis kan men in Griekenland alles zeggen, schrijven en publiceren wat men wil, zonder censuur of overheidsbemoeienis, en toen hij in een interview werd geconfronteerd met het bestaan van deze wet gaf hij toe dat die misschien verkeerd was. Niettemin is de wet nog steeds van kracht.

Italië
Giorgia Meloni, in 2022 gekozen als eerste Italiaanse vrouwelijke premier, beloofde Italië weer op de eerste plaats te zetten – de EU zou zich veel te veel bemoeien met de nationale soevereiniteit van de lidstaten. Verder was ze anti-woke en heel kritisch op migratie. Ze blijkt echter een minder radicaal beleid te voeren dan aanvankelijk was beloofd. Ze steunt Oekraïne in de oorlog tegen Rusland, terwijl een meerderheid van de Italianen zich tegen het leveren van wapens heeft uitgesproken. Na aanstalten te hebben gemaakt om met China in gesprek te gaan en een mogelijke samenwerking met de BRICS te bewerkstelligen, is ze toch teruggekrabbeld en gaat ze volledig mee in de standpunten van de EU. Er zijn op dit moment dan ook grote demonstraties tegen het regeringsbeleid gaande. In Italië wordt steeds vaker over ‘werkende armen’ gesproken: mensen met een baan die zich geen fatsoenlijke levensstandaard kunnen veroorloven. Meloni’s prioriteit lijkt niet bij de Italiaanse bevolking te liggen, maar bij het in een goed blaadje komen bij andere EU-leiders.

Niet meewerkende regeringen

Polen
In Polen is een tegengeluid waarneembaar. Met de aanstaande presidentsverkiezingen in zicht, hekelde de Poolse president, Andrzej Duda, begin april een wet tegen haatzaaien. Duda bekritiseerde het op ‘communistische’ wijze regeren van de EU en citeerde paus Johannes Paulus II, die waarschuwde dat democratie zonder waarden gemakkelijk kan ontaarden in openlijk of gecamoufleerd totalitarisme. Duda heeft op radio en televisie verklaard dat hij een nieuwe wet op haat-zaaien niet zal ondertekenen, omdat die naar zijn mening is gebaseerd op leugens over ‘algemeen aanvaarde’ concepten. Ook bekritiseerde hij ‘linkse’ partijen van hypocriet gedrag. Hij gaf aan dat het zeer kenmerkend is dat deze links-liberale stromingen, die zo luidkeels om tolerantie en diversiteit schreeuwen, de eersten zijn die de vrijheid van meningsuiting blokkeren, en taal definiëren “zoals zij dat willen” terwijl ze ook elke afwijking van wat zij als correct beschouwen, willen kunnen bestraffen.

Portugal
Na een motie van wantrouwen in maart 2025, is de centrumrechtse regering, onder leiding van premier Luís Montenegro, afgetreden vanwege een corruptieschandaal. Het vertrouwen in de Portugese politiek is al lang heel laag. De Portugezen hebben geen vertrouwen meer in de overheidsinstituties, waar dit corruptieschandaal nog verder aan heeft bijgedragen. De nationalistische partij Chega (Portugees voor ‘genoeg’) behaalde bij de parlementsverkiezingen in maart vorig jaar een groot aantal stemmen (18%). De partij is kritisch op migratie, de EU en de heersende elite, en verzet zich tegen de woke-beweging.

In april 2024 werd het Facebook-account van Chega voor tien jaar beperkt vanwege schendingen van de ‘community-richtlijnen’. Chega beschouwde dit als een vorm van censuur en heeft juridische stappen ondernomen tegen deze beslissing.

Bulgarije
Sinds 2021 zijn er in Bulgarije vijf keer verkiezingen geweest. In 2021 maar liefst drie keer. De meest recente verkiezingen vonden plaats in april 2023. De centrumrechtse partij GERB van Bojko Borisov won de verkiezingen met ruim 25% van de stemmen. De pro-Russische partij Revival heeft de laatste jaren flink aan populariteit gewonnen en is nu de derde partij van het land. Het sprak zich in de coronatijd tegen de vaccinaties uit en vindt dat Bulgarije de EU moet verlaten en zich bij de BRICS moet aansluiten. Revival dringt er ook op aan om deelname van Bulgarije aan de eurozone uit te stellen tot ten minste 2043, en roept op tot een referendum over dit vraagstuk. De autoriteiten van het land houden echter vast aan de plannen om uiterlijk medio 2025 tot de eurozone toe te treden, wat slechts door de helft van de bevolking wordt gesteund.